[ Pobierz całość w formacie PDF ]
bezkrólewia, lecz po dłu\szej deliberacji i rozwa\eniu ró\nych stanowisk, zdecydowano się
na wysłanie do króla Henryka poselstwa z wezwaniem powrotu do 12 maja 1575 r.
Jednocześnie na ten dzień zwołano sejm elekcyjny do Stę\ycy. W razie nie przybycia króla
najpózniej w tym terminie, tron miał być uznany za opró\niony. Znamienne jest, \e Henryka
34
Volumina Legum, t. IX, s. 204.
21
WacÅ‚aw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW Note préliminaire
nie pozbawiono formalnie tronu i nie ogłoszono bezkrólewia. Artykuł o wypowiedzeniu
posłuszeństwa przywoływany był przez przywódców rokoszu sandomierskiego w 1606 r.
przeciwko królowi. Jak wiadomo rokosz ten zakończył się klęską rokoszan. W 1607 r.
ustanowiono szczegółowy tryb postępowania w przypadku naruszenia przez króla prawa.35
Polegało ono na trzykrotnym upomnieniu króla. Najpierw na doniesienie nawet pojedynczego
szlachcica przez prymasa samodzielnie lub wraz z innymi senatorami. Po raz drugi przez
senat, po raz trzeci przez cały sejm. Dopiero, gdyby trzykrotne upominanie nie przyniosło
rezultatu mo\na było wypowiedzieć królowi posłuszeństwo w formie rokoszu.
Zasada odpowiedzialności króla była odpowiedzialnością za naruszenie prawa. Miała
więc charakter odpowiedzialności konstytucyjnej. Polskie prawo nie przewidywało w sposób
wyrazny odpowiedzialności sądowej władcy. Niemniej odpowiedzialność ta była w pełni
uznana. Dowodzi tego wypowiedz Abrahama Zbąskiego, posła wielkopolskiego na
konwokacji z 1574 r.: Równych z Rzeczpospolita Wenecką u\ywając prerogatyw, Polacy
mogą zło\yć z tronu króla swego, oskar\yć go i sądzić za zbrodnie, je\eli takowe popełnił
przeciwko Rzeczypospolitej .36
Zasadę odpowiedzialności króla potwierdzały Prawa kardynalne z 1768 i 1775 r. Zniosła
jÄ… dopiero Konstytucja 3 maja.
Zasada do\ywotności i niepołączalności urzędów centralnych
Urzędy centralne państwowe były do\ywotnie. Zasada ta utrzymywała się od czasów
średniowiecza. Prawo nominacji na urzędy nale\ało do króla. Zasada do\ywotności
ograniczała jego swobodę działania w tym zakresie. Jej skutki były w praktyce osłabiane
przez praktykę nakłaniania osoby dzier\ącej dany urząd do dobrowolnej rezygnacji.
Zazwyczaj łączyło się to z koniecznością jej odpowiedniego wynagrodzenia lub awansu na
inną godność. Do\ywotność urzędów była instrumentem prawnym zabezpieczającym przed
nadu\yciami władzy, a w szczególności przed absolutyzmem.
Z zasadą do\ywotności urzędów wią\e się druga zasada dotycząca urzędów to jest zasada
niepołączalności (incompatibilitas). Urzędy centralne w zasadzie nie wolno było łączyć z
innymi. Stosowne zakazy prawne ustanowiono w XVI w. Sejm w 1565 r. zakazał łączenia
urzędu podskarbiego z dygnitarstwem.37
Swobodę króla w nominowaniu urzędników państwowych ograniczała tak\e zasada
indygenatu, mająca średniowieczny rodowód. Zasada ta nakazywała monarsze mianowanie
urzędników wyłącznie spośród osób krajowych, czyli związanych z krajem lub ziemią,
objętych jurysdykcją danego urzędu. W odniesieniu do urzędów centralnych zasada
indygenatu zabraniała królowi powoływania na te urzędy cudzoziemców. Z kolei w
odniesieniu do urzędów ziemskich nie wolno mu było powierzać tych urzędów osobom nie
posiadającym osiadłości w danej ziemi, czyli nie posiadającym tam dobra ziemskie.
Zasada samorządności
Zasada samorządności odnosi się do organizacji administracji z państwie. Oznacza ona
samodzielne sprawowanie przez ró\nego rodzaju wspólnoty lokalne zarządu ich własnymi
sprawami za pośrednictwem ich własnych organów. W dawnej Polsce sprawami publicznymi
35
Volumina Legum, t. II, s. 263 (Konstytucja z 1627 r.) i s. 452 (Konstytucja z 1638 r.).
36
S. Orzelski, op. cit., s. 17.
37
Volumina Legum, t. II, s. 676.
22
WacÅ‚aw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW Note préliminaire
o znaczeniu lokalnym zajmowały się wspólnoty lokalne takie jak miasta, wsie, dominia,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]